Độc chiêu tre

Tại Hội chợ triển lãm làng nghề VN 2009 do Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn vừa tổ chức ở Huế, nhiều người không khỏi kinh ngạc trước một chiếc lồng chim bằng tre có tên “Thập nhị hoa giáp quần tiên” được chế tác hết sức công phu và thẩm mỹ.

Đó là sản phẩm của nghệ nhân Đoàn Minh Căn, 45 tuổi, ở làng Dương Nổ (xã Phú Dương, huyện Phú Vang, Thừa Thiên - Huế) vừa được trao giải nhất hội thi Hàng thủ công VN lần 6-2009.



Anh Đoàn Minh Căn với chiếc lồng chim “Thập nhị hoa giáp quần tiên”

Trên cùng của chiếc lồng chim “Thập nhị hoa giáp quần tiên” là chiếc móc treo tạo dáng chim phượng mềm mại, đôi cánh có thể ve vẩy được. Kế đến là bộ “chao móc” bốn nhánh được chạm lộng chủ đề tiên cưỡi hổ và cưỡi rồng, giữa là quả bầu tròn chạm lộng xuyên hình người và cây lá, có thể xoay tròn được. Cầu chính (nơi chim đậu) có hình hai con rồng theo hai hướng khác nhau, cạnh đó là ba coóng đựng thức ăn hình quả đào tiên. Bộ đỡ ly và cầu được trang trí hình những tiên ông đang quần với 12 con giáp. Cầu phụ cũng được đỡ bởi ba tiên ông với ba thế trụ khác nhau. Những thanh vành chạy quanh lồng được chạm các đốt trúc nối nhau, đều đặn và mềm mại.
Phần quả là ba ô hộc gắn liền với ba ô hộc của chân lồng bên dưới, được chạm trổ hoa giáp quần tiên. Đặc biệt nhất là bức phù điêu “Thập nhị hoa giáp quần tiên” ở mặt đáy của lồng, chạm 12 con giáp quần với các tiên ông trên nền phong cảnh có núi non, nhà cửa và cỏ cây hoa lá, chi tiết đến từng sợi râu của các tiên ông! Nếu tinh ý người xem có thể nhận ra bức phù điêu được chia thành bốn mảng, mỗi mảng là một bộ “tam hạp” (ba con vật hợp nhau: thân - tý - thìn, hợi - mão - mùi...) và 12 con giáp còn được xếp đặt theo “tứ khắc” (những con vật xung khắc: dần - thân - tỵ - hợi chẳng hạn), không bao giờ đặt cạnh nhau...
Ông An Văn Khanh, trưởng ban tổ chức hội thi, cho biết: “Chín thành viên của hội đồng giám khảo gồm những chuyên gia đầu ngành và nghệ nhân nổi tiếng trong - ngoài nước đã đồng thuận rất cao để trao giải nhất cho chiếc lồng chim này”.

Chinh phục tre
Làng Dương Nổ soi bóng bên sông Phổ Lợi là một làng nông nghiệp có các nghề truyền thống: thợ nề, thợ mộc, chạm khắc gỗ và khảm xà cừ, chế tác nhà rường... Từ mười năm nay, nhờ công sức và sáng tạo của anh Đoàn Minh Căn mà làng có thêm nghề chạm khắc tre.
Trong xưởng của anh Đoàn Minh Căn ở làng có hơn mười người thợ thực hiện các công đoạn từ chọn tre, chẻ phơi, xử lý, sấy, uốn và chạm khắc... Vợ anh, chị Trần Thị Như Hà, và hai con trai Đoàn Ngọc Hùng (19 tuổi), Đoàn Xuân Tân (17 tuổi), cũng chạm khắc được những mảng không quá tỉ mỉ. “Cái sướng của nghề chạm khắc tre là ít “đụng hàng” nên không bao giờ hết việc” - anh Căn cho biết. Nhưng anh không chỉ dừng lại ở đó mà muốn được vay vốn để mở rộng sản xuất, đưa hàng tre độc đáo của Huế đi khắp các thị trường trong nước và quốc tế.
Đây không phải là lần đầu anh Đoàn Minh Căn đoạt giải. Năm 2006, anh đã đoạt huy chương vàng hội thi làm hàng lưu niệm Huế. Năm 2007, tại Hội thi sản phẩm thủ công VN lần 4 anh đoạt giải ba, rồi giải bạc Hội thi sản phẩm thủ công mỹ nghệ làm hàng lưu niệm phục vụ du lịch - Huế 2008. “Cứ hễ đi thi là tui có giải!” - anh cười, không giấu được vẻ tự hào.
Năm 1982 sau khi tốt nghiệp cấp III, anh Căn theo học nghề tại xưởng điêu khắc sản xuất của nghệ nhân được phong “Bàn tay vàng” Lê Đăng Duân. Sau đó anh làm cho một xí nghiệp mộc mỹ nghệ. Năm 1985 xí nghiệp giải thể, anh Căn về làng Dương Nổ mở xưởng làm hàng mộc dân dụng. Hai năm sau, anh đến học nghề tại xưởng chạm khắc của nghệ nhân Phan Thế Huề, một thợ cả nổi tiếng từng chạm khắc các công trình trong hoàng cung triều Nguyễn. Đến năm 1989, về lại xưởng nhà, anh vừa tổ chức sản xuất vừa nhận người để đào tạo nghề.
Anh cho biết vì sao lại đến với nghề chạm khắc tre từ 12 năm trước: “Gỗ rừng không được khai thác, trong khi thợ thì ngày càng nhiều nên phải tìm một hướng đi riêng chớ. Sao không tìm một chất liệu mới nào đó để làm? Nhìn quanh nhà, đâu cũng thấy tre, thế là từ đó tôi chọn tre làm chất liệu chính cho nghề chạm khắc của mình”.
Song tre khác gỗ rất nhiều, gỗ có thể chạm, đục được cả chiều ngang lẫn dọc trong khi tre chỉ có thể chạm chiều dọc theo sớ, lệch hay mạnh tay một chút là nứt toác. Anh Căn phải tự tay làm bộ đồ nghề với hàng trăm thứ đục, kẹp, khoan, cưa chuyên dụng để chạm khắc tre. Dần dà, anh phát hiện được nhiều “cá tính” khác của tre, từ đó “đi” được những nét khắc mềm mại và li ti nhất trên thứ chất liệu khó tính này.

Ban đầu anh làm những mặt hàng mỹ nghệ nhỏ xinh như gạt tàn, tiểu cảnh, hộp, bình đựng trà, đĩa trang trí và một số loại tranh chạm khắc khổ nhỏ. Thật may mắn khi xưởng của anh nằm ngay trên tuyến đường khách nước ngoài thường đi du lịch khám phá làng quê xứ Huế. Nhiều đoàn khách hiếu kỳ ghé vào xem. Sẵn có lưng vốn sinh ngữ, Đoàn Minh Căn có thể giới thiệu sơ về nghề. Thế là bán được hàng lại với giá cao. Biết được du khách thích sản phẩm thủ công tinh xảo, tỉ mỉ và khéo léo, anh tra cứu thêm sách vở để hoàn thiện mẫu mã sản phẩm và đầu tư sâu theo hướng đó.

Tuyệt chiêu lồng chim
“Một lần tôi nhìn thấy cái lồng chim treo tại vị trí rất đẹp của một ngôi nhà sang trọng, chim thì rất quý nhưng lồng tre lại trơn tru. Tôi nghĩ sao không thể có một chiếc lồng tuyệt đẹp ở những ngôi nhà như thế, và về nhà lao ngay vào làm thử. Sản phẩm làm ra được nhiều khách hàng chơi chim từ Huế về làng mua. Tiếng lành đồn xa, nhiều người ở rất xa cũng lặn lội đến đặt hàng” - anh Căn kể.


Mặt đáy lồng chim với bức phù điêu chạm khắc tỉ mỉ, công phu

Cho đến giờ anh không nhớ rõ đã làm bao nhiêu chiếc lồng chim, chỉ biết những sản phẩm của mình có ở khắp nơi: sau Huế là Đà Nẵng, Quy Nhơn, Nha Trang, TP.HCM... và sang cả Trung Quốc, Hong Kong, Malaysia, Hàn Quốc... Hiện nay trong danh mục lồng chim của anh có những cái tên rất kêu như “Thập bát la hán”, “Bát tiên quần thú”, “Thập nhị hoa giáp quần tiên”... mỗi chiếc có giá từ vài triệu đến 25-30 triệu đồng tùy mức độ tinh xảo theo yêu cầu của khách.